Albert Ballin en het einde van een droom

Op 9 november 1918 werd in Berlijn de republiek uitgeroepen en het keizerrijk ten grave gedragen. Een paar honderd kilometer verderop pleegde tegelijkertijd Albert Ballin in Hamburg zelfmoord. Hij had de Hapag, de grootste rederij tot dan toe, geleid. Nu hadden revolutionairen zijn kantoor in Hamburg bezet. De aanstaande wapenstilstand zou niet alleen leiden tot het verlies van de Duitse oorlogsvloot en koloniën, maar ook van de Duitse handelsvloot, na de Britse de grootste ter wereld.

In de late middeleeuwen was er het zeer succesvolle, maar decentrale, Hanzeverbond. Met het verval van de Hanze konden de Duitse handelaars geen steun verwerven van een machtige centrale overheid, zoals vanaf de zestiende eeuw het geval was bij de kooplui en ontdekkingsreizigers in Engeland, Frankrijk, Spanje en de Republiek.  De Dertigjarige Oorlog (1618-1648), tot de Tweede Wereldoorlog het grootste Duitse trauma, vernietigde elke mogelijkheid tot centrale eenheid en overzeese ambities. In de 18de eeuw werd de koning van Hannover tevens koning van Engeland. De personele unie vergemakkelijkte na de Napoleontische oorlogen de heroriëntatie van de Duitse Noordzeestaatjes en -steden op overzeese activiteiten. In de eerste helft van de 19de eeuw werden handelsfirma’s als Woermann en Vietor groot met plantages en mijnbouw en rond 1860 was de Noord-Duitse zeehandel vanuit Hamburg en Bremen goed gevestigd in Afrika, het Verre Oosten, Zuid-Amerika en de Stille Oceaan. Toen het Duitse keizerrijk in 1871 werd gesticht, had dus al gevestigde en uitgebreide handelsbelangen wereldwijd. Tegelijkertijd kwam de vrijhandel onder druk te staan. De Duitse koophandel en de snel opkomende industrie eiste derhalve een actieve rol van de Duitse rijksregering voor de bescherming van overzeese bezittingen, belangen en aanvoer van grondstoffen.

Des keizers reder
In deze dynamische tijd groeide Albert Ballin, geboren in 1857 in een joods gezin te Hamburg, op. Zijn vader bemiddelde bij de emigratie en het zeetransport van emigranten naar voornamelijk de VS. Met de komst van de stoomschepen konden steeds grotere aantallen emigranten zekerder en sneller worden vervoerd, terwijl de vraag na 1880 snel steeg als gevolg van de explosieve groei van de industrialisatie in de VS. In 1888, hetzelfde jaar dat de nog jonge Wilhelm II keizer werd, volgde de benoeming van de eveneens jonge Albert Ballin in de hoofddirectie van de Hapag. In 1899 werd hij algemeen directeur. Rond deze tijd maakten keizer en reder ook kennis en werd Ballin “des keizers reder”. Albert Ballin leek een droom te leven. Dat was ook wel nodig, want de workaholic sliep zeer weinig.

“Die Welt ist mein Feld”
De laatste 20 jaren voor de Eerste Wereldoorlog waren die van het zogeheten “hoge imperialisme”. Laatkomers zoals de VS en Duitsland vochten zich in de wereldmarkt in. De gevestigde mogendheden schermden zich af. Zette de VS in op massaproductie, zo zette Duitsland in op kwaliteit. En in tegenstelling tot de VS ontwikkelde Duitsland ook een eigen handelsvloot. “Die Welt ist mein Feld”, was de slogan van Ballin – met ongetwijfeld een knipoog naar Shakespeare. Ballin was ook degene die het cruise concept ontwikkelde: rondvaarten in de winter in de Caraïben en de Middellandse Zee. Ook Zeppelintochten werden aangeboden. De Duitse vlag was wereldwijd zichtbaar, de toekomst lag op het water.

SS Vaterland, 1914,  54.000 BRT. vanaf juli 1917 SS Leviathan

Reguliere diensten vonden plaats van en naar Afrika, het Verre Oosten en natuurlijk de VS. Een derde van het scheepstonnage dat rond 1910 het Suezkanaal passeerde voer onder Duitse vlag. Van de grote mogendheden hadden alleen Groot Brittannië en Duitsland een groter scheepshandelstonnage dan oorlogstonnage. De Duitse oorlogsvloot was in dat opzicht dus bepaald geen “luxe vloot”; er viel daadwerkelijk wat te beschermen. De grootste passagiersschepen in 1913 waren Duits. Van de ongeveer 1 miljoen emigranten die jaarlijks naar de VS vertrokken, reisden zo’n 40% vanuit Hamburg en Bremen. Hieronder waren sinds 1895 nauwelijks nog Duitsers. Het waren vooral mensen uit Oost-Europa die via deze steden emigreerden. Italianen vertrokken vanuit Napels en Ieren en Britten vanuit Liverpool.

De oorlog
Toen Engeland op 4 augustus 1914 de oorlog verklaarde aan Duitsland, waren de meeste Duitse schepen al neutrale havens binnengelopen. In de jaren daarvoor had Duitsland een bijna wereldomspannend draadloos radiografisch netwerk aangelegd en via dat netwerk werden de schepen op tijd gewaarschuwd. De wereldhandel kwam tot stilstand. De Duitse rederijen moesten uiteraard havengelden betalen en kosten maken voor deze opgelegde schepen. De Britten stonden niet toe dat derde (neutrale) landen de schepen zouden kopen, zodat de enige manier om de Duitse schepen te verwerven bestond uit het verklaren van de oorlog aan Duitsland om vervolgens de schepen te confisqueren. Nadat de VS de oorlog aan Duitsland hadden verklaard, gingen veel andere landen hier dus ook toe over. Scheepsruimte was in 1918 een extreem schaars artikel.

Woelige baren                                                                                                                                        Voor Albert Ballin draaide de oorlog uit een ramp. In het begin had hij, zoals zovelen, gehoopt op een korte oorlog. Hij kon geen schepen verkopen en er moesten enorme kosten worden gemaakt. De Hapag kon het hoofd niet boven water houden.  In 1917 werd duidelijk, dat Groot-Brittannië en Frankrijk ook na een wapenstilstand de economische oorlog zouden blijven voortzetten. Duitse schepen zouden dus lange tijd van de zeeën worden geweerd. Ironisch genoeg vervoerden Ballins reuzenschepen nu in één tocht complete divisies van New York naar Le Havre. Aan boord waren  Amerikaanse soldaten die zonen of kleinzonen van Duitse immigranten waren. Op 5 september 1918 vond het laatste gesprek tussen Ballin en de keizer plaats. Ballin zag de militaire situatie zeer somber in en drong aan op een onmiddellijke opening naar de Amerikaanse president Wilson. Het leidde tot een breuk tussen keizer en reder.

Matrozen en zeelui, de trots van Hamburg en het keizerrijk, hadden al jaren geen werk meer. Zij leden honger en velen stierven aan het front of in de duikboten. Het kapitaal, waar Ballin toch ook een exponent van was, had afgedaan. De wereld was klein geworden. De revolutie sloegen reder en keizer uit het veld.

Ontmantelde Bazooka?

Op vrijdag 7 februari deed het Duitse grondwettelijke gerechtshof (Bundesverfassungsgericht – BVG) uitspraak over de rechtmatigheid van de aankoop van staatsleningen door de ECB van probleemlanden,  bekend als het Outright Monetary Transactions program (OMT) en onder de bijnaam Big Bazooka. Op 18 maart volgt uitspraak over het ESM en het fiscale pact. Een eerdere post in deze blog hierover is van 7 september 2012.

Het BVG stelt vast, dat er gewichtige gronden zijn om aan te nemen dat de OMT het mandaat van de Europese Centrale Bank voor het monetaire beleid te buiten gaat. Daardoor treedt zij in de bevoegdheid van de lidstaten en maakt inbreuk op het verbod op monetaire begrotingsfinanciering. Dit raakt dus niet alleen aan de Duitse grondwet, maar ook aan EU wetgeving.  Het gerechtshof vraagt daarom het Europese Hof van Justitie uitspraak te doen over het OMT.

De reacties zijn zeer verschillend.   In de Angelsaksische wereld  kijkt men Cromwelliaans naar de uitspraak van een gerechtshof van een verslagen land. Prima, dat Duitsland de knoet legt over Europa. Niet prima als daarbij grondwettelijke beschouwingen worden betrokken die zouden kunnen leiden tot een beperkte aansprakelijkheid. Er moet immers worden betaald. Althans, vooral overeenkomsten gesloten onder Brits en Amerikaans recht moeten worden geëerbiedigd en wel als eerste. Zulks schrijft de moderne Akte van Navigatie voor. Niet voor niets zijn de oom en de neef losgegaan in de zachte onderbuik van Europa. En het is natuurlijk de bedoeling dat Duitsland garant staat voor de nakoming van de verplichtingen.

In Duitsland zijn de reacties verdeeld. Sommigen zien het verzoek aan het Europese Hof van Justitie als tekenen van schuchterheid of angst. Of zelfs een volgende stap in de opmaat naar de Götterdämmerung.  Een ander gedeelte ziet het als een logische stap. Het is immers ook eerst en vooral een Europese aangelegenheid. En de vraag is dan tot welke weging het Hof komt. Natuurlijk is de verleiding groot te veronderstellen, dat een uitspraak van het Hof ten gunste van de probleemlanden zal komen. De meerderheid van de rechters komt namelijk daar vandaan.

Zo’n uitspraak is echter helemaal niet vaststaand. Het BVG zal namelijk alsnog tot een eigenstandige uitspraak komen. Op dit moment is de zaak nog niet vastomlijnd. Daarnaast zal het Hof niet aansturen op een conflict met het gerechtshof en vice versa. De reputatieschade voor beide zou te groot zijn.  Daarom zal het Hof de ECB uitvoerig om tekst en uitleg vragen. Tegen de tijd dat het tot een uitspraak komt, zal de Big Bazooka waarschijnlijk niet langer nodig zijn en zal de begrenzing ook in de ogen van het BVG passend zijn binnen het EU recht. Ceteris paribus.

Auch in der Krise

En zo deed vandaag de tweede senaat van het Bundesverfassungsgericht (het Duitse grondwettelijke gerechtshof) uitspraak over Duitse deelname aan het ESM en het Fiscale Pact (Six Pack). Een spoedprocedure overigens, die nog het nodige openlaat voor de definitieve uitspraak later dit jaar (Hauptsacheverfahren). Het was namelijk een uitspraak in kort geding (Eilverfahren).

De klagers werden niet ontvankelijk verklaard. Het ging niet alleen over ESM en Fiscaal Pact in enge zin, maar ook in ruime zin. Namelijk, de interventie van de Europese Centrale Bank (ECB), waarbij staatsobligaties van probleemlanden worden opgekocht. Sommige klagers eisten dat het ESM pas in werking zou treden als de ECB af zou zien van deze interventies. Het gerecht deelde mede, dat dit betrokken zou worden bij de definitieve uitspraak. De uitspraak had een beperkt blikveld.

De Duitse deelname aan het ESM is nu aan strenge voorwaarden gebonden. Duitsland kan niet worden gedwongen tot een grotere deelname aan het ESM dan € 190 miljard. Daarnaast moeten Bondsdag en Bondsraad te allen tijde kunnen worden gehoord en hun democratische rechten kunnen uitoefenen. De Duitse regering mag dus niet instemmen met afspraken dit belemmeren, zoals een zwijgplicht.

Maar het was wel duidelijk, dat het gerecht spitsroeden liep. Veelbetekenend was de uitspraak van Andreas Voßkuhle: “über die Zweckmäßigkeit und Sinnhaftigkeit des vom Bundestag und Bundesrat mit großer Mehrheit verabschiedeten Rettungspakets“ is het niet aan het gerecht om te oordelen; „Das ist und bleibt Aufgabe der Politik.“ Niemand kan met zekerheid zeggen, welke maatregelen voor Duitsland „und die Zukunft unseres vereinten Europas in der derzeitigen Krise tatsächlich am besten sind“.

Voßkuhle weet, dat de casus politiek zeer beladen is. Hij meldt daarom voor alle duidelijkheid nog even waarom het gerechtshof uitspraak doet: „Die Aufgabe des Gerichts besteht allein darein die Verfassung zu schützen. Sie gilt aber auch in der Krise und sie gibt den Handlungsrahmen für die Politik vor“.

Na een korte beschouwing over de onzekerheid met betrekking tot alle inspanningen die worden verricht om de crisis het hoofd te bieden sluit hij af: „Demgegenüber ist eins gewiss: nur als demokratisch legitimierte Rechtsgemeinschaft hat Europa eine Zukunft“.

De Angelsaks zegt: “never let a good crisis go to waste”. De Nedersaks zegt: “never let a crisis waste the good”.

Scheefheid

Het vlakke Nederland wordt geteisterd door scheefheid. Het bevindt zich op het hellende vlak. Het woord scheef heeft een negatieve connotatie en het betekent “schuin” of “fout”. Iets kan in ons land al snel scheve ogen geven.

Sinds een aantal jaren bestaat het geheime genootschap van de scheefwoners. Hoewel we zouden denken, dat de leden wellicht een methode hebben ontdekt om de zwaartekracht te buigen, blijkt er toch iets anders aan de hand te zijn. Het betreft hier namelijk mensen die voor hun woning een huur betalen die niet passend is bij hun inkomen. Het probleem schijnt vooral prangend te zijn bij degenen die veel verdienen en weinig huur betalen. En dat geeft scheve ogen.

Zijn het profiteurs, of erger nog: fraudeurs? In het geheel niet. In het merendeel van de gevallen betreft het mensen die keurig aan de regels voldeden op het moment dat zij de woning betrokken. Niet zelden betreft het mensen die al lange tijd in hetzelfde pand bewonen. Het is een gevolg van het volkhuisvestelijke arrangement in onze maatschappij.  

Kijken we wat verder naar andere arrangementen in onze maatschappij, dan zien we een op het oog schots en scheef landschap. Er is sprake van scheefheid in de pensioenopbouw (scheefpensioenen). Er is sprake van scheefheid in de loongebouwen en arbeidsvoorwaarden (scheeflonen). Er is sprake van scheefheid in de vermogensvorming, vooral met betrekking tot de eigen woning (scheefwaarde). Ook de belastingen zijn scheef verdeeld (scheeftax).  Daarnaast betaalt de staat een zeer lage rente over de staatsschuld, terwijl spaarders en beleggers nauwelijks nog rendement maken (scheefrendement). Banken en verzekeraars worden massief gesteund, terwijl bedrijven en particulieren aan hun lot worden overgelaten (scheefsteun).  

Het mag niet verbazen, dat het geheel aan scheefheden onderwerp is van politieke en maatschappelijke aandacht, zeker nu de overheid moet bezuinigen. Nu het instrument van de scheve ogen wordt ingezet om beslissingen te forceren, moeten we vrezen voor het zicht op de samenhang (scheefzicht).

Alle arrangementen in onze samenleving bestaan bij de gratie van intergenerationele solidariteit. Dit wil dus zeggen, dat de generaties solidair zijn met elkaar. Dit maakt het mogelijk om op basis van vertrouwen tegen relatief lage transactiekosten welvaart verhogende arrangementen op te tuigen. Het veroorzaakt tevens inherente scheefheid. Algemene uitgangspunten hoeven dan niet tot achter de komma te worden berekend of met inschakeling van een loodzware bureaucratie te worden bewaakt.

De intergenerationele solidariteit heeft kunnen werken van 1950 tot 1980. Dit was het gevolg van de sterke autonome bevolkingsgroei, de krachtenbundeling als gevolg van de wederopbouw en een omvangrijk verenigingsleven. Kinderen genoten gratis onderwijs, gingen daarna werken tegen niet al te hoge aanvangslonen en huurden een volkswoning. Uit deze lonen vonden collectieve besparingen plaats (vooral pensioenpremies) en de loonschalen stegen met de leeftijd en de kosten van de gezinsvorming mee. Een dergelijk model werkt goed in een redelijk homogene en gesloten maatschappij: relatief weinig dynamiek, veel zekerheid en gerichtheid op de lange termijn.

Hoewel de maatschappelijke verhoudingen in 1980 al meer dan een decennium grondig aan het veranderen waren, werd het naoorlogse model grotendeels in stand gehouden. De dynamiek werd vergroot en de gerichtheid op de lange termijn verdween, terwijl de zekerheid in stand werd gehouden. De Nederlandse maatschappij stelde zich dus als het ware vanaf de jaren 1980 bloot aan een hoger risicoprofiel, zonder daarbij de noodzakelijke risicobuffer aan te leggen. Het hogere risicoprofiel leek zich uit te betalen, getuige de spectaculaire groei van de welvaart in de jaren 1990. Ondertussen stegen de particuliere schulden en nam het nationale bezit spectaculair af. Dit werd echter gecompenseerd door de stijging van de huizenprijzen en de waarde van particuliere beleggingen. De prijs van arbeid steeg relatief gematigd door de import van goedkope arbeid, terwijl consumptiegoederen in prijs daalden door de verplaatsing van arbeid naar en import uit lagelonenlanden.

De val van de muur zorgde voor een onverwachte toevloed van arbeidspotentieel doordat de dienstplicht kon worden afgeschaft. Tegelijkertijd kon de overheid het vredesdividend incasseren door flink op defensie te bezuinigen.

En toen kwam in 2001 de grote ommekeer, die nog een paar jaar kon worden verhuld door vooral de particuliere schuld nog verder te laten toenemen en alle kaarten te zetten op de monsterachtig grote financiële sector in Nederland. Met een ongekend hoog risicoprofiel denderde het land de financiële en economische crisis in.

De huidige scheefheid is dus een gevolg van het volledig achterwege blijven van een herziening van het sociale contract, dat al begin jaren ’90 plaats had moeten en kunnen vinden. Inderdaad, het moment dat de Scandinavische landen met brede bevolkingssteun hun grote hervormingen doorvoerden. Het is niet voor niets, dat euroland Finland aanmerkelijk minder kwetsbaar is. In plaats daarvan gaven wij het Consultancybureau Handig & Slim twee decennia lang vrij baan.

Terugkijkend past ons vooral bescheidenheid en voorzichtigheid. Voorspellingen voor de jaren 2030 of 2040 zijn zeer betrekkelijk en met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid onjuist; het voorspellen van de economische groei voor de tweede helft van dit jaar blijkt al een lastige zaak. We hebben misschien een open economie, maar een inmiddels angstige en gesloten cultuur die in toenemende mate wordt geïnfecteerd door dwang en drang.

Op het scheve land staat een kaartenhuis. Er zijn weinig scheve blikken voor nodig om het te doen instorten. 

David en Nicolas: wapenbroeders

Dieu et mon droit. Aux armes!

Het is 1 maart 2013. Alle 27 lidstaten van de Europese Unie, inclusief het Verenigd Koninkrijk, hebben de Europese verdragswijziging getekend, zoals Duitsland wilde. Het Verenigd Koninkrijk heeft ondertussen besloten om samen met Israël en de VS militair in te grijpen in Iran. De gehele unie verkeert in een zware recessie en de begrotingstekorten kunnen maar met moeite binnen de nieuwe normen worden gehouden. Duitsland is mordicus tegen een militaire actie.

De Britse regering is woest. Men heeft een brief gehad van Olli Rehn, Eurocommissaris van Monetaire en Economische zaken, tevens begrotingstsaar. Deze vraagt opheldering over de wijze van financiering van de voorgenomen militaire actie, gezien de weerslag hiervan op de Britse begroting. Het Verenigd Koninkrijk blijkt zich geen grootschalige militaire operaties te kunnen veroorloven zonder het gewijzigde verdrag te schenden.

Deze hypothetische gebeurtenis is de ware reden voor de actie van Cameron en Sarkozy tijdens de top van 8 en 9 december. Het past Frankrijk ook prima: geen verdragswijziging en geen toezicht van de zijde van de Europese Unie. Het was waarschijnlijk even lastig om overeenstemming te krijgen over wie de boeman ging spelen en wellicht flikte Sarkozy Cameron hier toch nog een klein kunstje. Klein bier onder vrienden. Cameron en Sarkozy hebben een briljante machtspolitieke vertoning opgevoerd. Iedereen is erin getrapt, behalve Merkel. Maar zij wist ook wel dat zij de buit nooit binnen had kunnen halen. Zij wenste iedereen dus rustig glimlachend een fijn kerstfeest.

Het logische gevolg van een verdragswijziging zou een verdere integratie betekenen van andere instituten, zoals defensie. Frankrijk en het VK zullen nooit akkoord gaan met verdragen die hun recht en mogelijkheden beperken om ten strijde te trekken. Beide landen hebben een nucleaire strijdmacht en zijn permanente leden van de Veiligheidsraad. Een Europese strijdmacht zou er zelfs toe kunnen leiden, dat een Duitser aan het hoofd van Franse of Britse troepen komt te staan. Voordat dit ooit gebeurt, zullen de Britten hun Trident-raketten al hebben afgevuurd – op Berlijn.
De Britten blijven gewoon lid van de Europese Unie. Misschien worden we binnenkort nog verblijd met een Frans-Engelse militaire actie ergens in het Midden-Oosten. Tegen Syrië wellicht. Dan blijkt weer dat David en Nicolas zeer goede maatjes zijn.

Credit Crunch – Code Rood

Johan de Witt

Nu ook kredietbeoordelaar Moody’s de Eurozone de wacht heeft aangezegd, is een zogeheten credit crunch, een kredietverkrapping, nagenoeg een feit. De zorgen zijn groot: zo heeft bijvoorbeeld de European Banking Association (EBA) gemeld, dat door een vermindering van de kredietverlening door banken de economie verder onder druk zal komen te staan. De kapitaalvlucht uit Nederland is al begonnen. Kredietverkrapping en kapitaalvlucht zullen uiteindelijk leiden tot een stijging van de rente. Niet alleen wordt het dus moeilijker om krediet te verkrijgen, ook de prijs hiervan zal stijgen. Voor bedrijven en instellingen met veel “dode” bezittingen en activiteiten betekent het dat sanering onvermijdelijk is.

De Nederlandse overheid heeft voor honderden miljarden aan expliciete en impliciete garanties uitstaan. Van banken tot exportkredieten en van woningcorporaties tot regelingen voor het MKB, zodra de gegoedheid van de Staat wordt afgewaardeerd heeft dit voor al deze partijen directe consequenties. De risico’s verbonden aan de complexe institutionele verwevenheid komen nu naar boven. Deze verwevenheid is er mede om potentieel explosieve maatschappelijke problemen te beheersen. De gevolgen van het materialiseren van deze risico’s zijn voor Nederland in potentie desastreus.

In België kon de Staat bijna € 5 miljard ophalen bij haar eigen burgers en zo nog relatief gunstig lenen. Een dergelijk scenario is in Nederland ondenkbaar, vanwege de hoge collectieve besparingen, vooral bij pensioenfondsen. Deze zullen grote gedeeltes van hun vastrentende beleggingen verplaatsen naar landen die nog wel een AAA-rating hebben. Terwijl dus de rentelasten voor overheid en bedrijfsleven stijgen, nemen de rentebaten voor de pensioenfondsen niet toe. Dat bestuurlijk Nederland heeft vastgesteld dat onze maatschappij is verworden tot een “Low Trust Society” en dat op basis van die vaststelling in toenemende mate beleidsinstrumenten zijn ontwikkeld, draagt niet bij aan vertrouwen in mogelijk positieve oplossingsrichtingen.

Verder bezuinigen op de sociale zekerheid biedt nauwelijks soelaas, omdat hier de grote “winsten” al zijn gerealiseerd en de “opbrengsten” hiervan richting de zorg zijn verschoven – de collectieve lastendruk is immers onveranderd hoog. De belastingopbrengsten zijn onder druk komen te staan door de hoge pensioenpremies en de hoge aftrek van de hypotheekrente als gevolg van de inflatoire stijging van de huizenprijzen de laatste tien jaar, waarvoor de overheid met een restrictief RO-beleid directe verantwoordelijkheid draagt omdat zij zowel beleidsmaker als financieel belanghebbende is. Deze hoge huizenprijzen hebben weer hoge grondopbrengsten mogelijk gemaakt, waardoor gemeenten structureel meer geld gingen uitgeven. De afnemende bedrijfswinsten, de dalende consumptie en de afstempeling van pensioenrechten slaan nog een extra gat in de belastingopbrengsten. Huiseigenaren blijken de facto via de niet transparante grondexploitaties de overheid te hebben gefinancierd.

In tegenstelling tot België en Duitsland is Nederland over gecrediteerd. Nederland ervaart nu de negatieve effecten van de overmatige hefboomwerking bij Staat, instituties, bedrijven en burgers. Als het goed gaat, is de groei extra groot en als het slecht gaat is de krimp extra hevig. Over de “automatische stabilisatoren”, waarmee onze systeemdenkers altijd schermden, horen we niets meer. Minister Verhagen (CDA) meldt dat de seinen op donker oranje staan. Eigenlijk stelt hij: de treinen staan al stil, maar de controlekamer moet het nog even formaliseren.

Nu de (kunstmatig lage) werkloosheid dreigt te stijgen naar het niveau van vergelijkbare en minder aan hefboomwerking blootgestelde eurolanden als Duitsland, Finland en Oostenrijk, en velen -werkenden en niet-werkenden – in financiële problemen dreigen te komen, moeten moeilijke keuzes worden gemaakt. Maar hoe maak je keuzes binnen een systeem dat averechts blijkt te werken?

In antwoord daarop is bij de systeemdenkers een nieuwe term in zwang: “onder druk wordt alles vloeibaar”. Vrij vertaald betekent dit: wij hebben geen idee waar het heen moet, maar het past zich vanzelf aan. Laisser faire, laisser passer. Dat het uitoefenen van druk (hoeveel eigenlijk en door wie of wat uitgeoefend?) overmatig veel energie kan kosten, blijft buiten beschouwing. Ook blijft buiten beschouwing hoe en of de ontstane vloeibare substantie wordt opgevangen en geleid. En al helemaal buiten beschouwing blijft welke vaste vorm deze vloeibare substantie na het verdwijnen van de druk weer aanneemt.

De financiële en economische crisis kan in ons land gaan leiden tot een politieke en maatschappelijke crisis van ongekende omvang. Het hoeft niet zo te zijn en we mogen hopen dat het jaar 2012 geen reprise wordt van het Rampjaar 1672. Toen was het land reddeloos, het volk redeloos en de regering radeloos. Exogene factoren waren de vonk in een endogeen kruitvat. De les is er. Maar is hij ook geleerd?

E Pluribus Bellum

Na de verwoesting van Griekenland en het neutraliseren van Spanje en Portugal, zijn de financiële markten geland in de zachte onderbuik van Europa. De opmars wordt vooralsnog niet gestuit, omdat de spanning aan de Atlantische kust snel opbouwt. Een landing in Frankrijk kan niet worden uitgesloten. De grote vraag is nu of en zo ja, waar en wanneer de reserves worden in gezet.

De introductie van de euro deed de rentes op staatleningen binnen de eurozone convergeren. Dit betekende, dat landen met hoge staatsschulden ongeacht hun economische prestaties een aanzienlijk lagere rente gingen betalen. Alom werd een verdere integratie binnen de EU verwacht, waardoor het landenrisico leek af te nemen. Na het sneven van de Europese “grondwet” in 2005 bleek de integratie veel minder zeker dan eerder aangenomen. Het in een eerder stadium niet deelnemen aan de euro van de Vikingband (Engeland, Zweden en Denemarken) was al een teken aan de wand. De ogenschijnlijk zegenrijke opmars van de euro stokte zonder de strategische doelen te bereiken.

Duitsland vaart sinds het vertrek van Kohl een nieuwe en meer zelfstandige koers. De Europese integratie wordt nog steeds toegejuicht, maar meer dan vroeger op basis van gelijkwaardigheid en erkenning van het soortelijk gewicht. Het wegdrijven van Frankrijk en Nederland in 2005 heeft de Duitsers aanzienlijk voorzichtiger gemaakt. De versterkte militaire samenwerking tussen Frankrijk en Engeland zit de bondsstaat ook niet lekker. Frankrijk speelt zeer hoog spel door op meerdere borden te blijven schaken: men wil coûte que coûte de bovenliggende partij in Europa blijven.

De Britten, altijd uit op de destabilisatie van een zich verenigend continent, ruiken bloed. Het eilandenrijk is nagenoeg failliet, maar het meent boven jan te kunnen komen door de huidige problemen in de eurozone. De Londense City verdient zeer veel geld aan de huidige instabiliteit. Men gaat massief “short” op de eurozone. Dat Joe Average wederom door het putje gaat, doet er niet toe.

De Duitsers en ook de Fransen weten dit. Zij zijn het er over eens dat de Italianen zelf de verdediging ter hand moeten nemen. Frankrijk zal echter ondubbelzinnige keuzes moeten maken voordat de Duitsers hun paraplu boven Frankrijk zullen houden. De Fransen daarentegen hopen de zaak net zo lang te kunnen rekken, totdat Duitsland in een recessie terechtkomt. Dat is het moment waarop de Duitsers hun paraplu wel zullen moeten openen om de vraag weer op gang te krijgen en een regelrechte depressie af te wenden. In dat geval hoeven de Fransen zich niet te voegen.

Oorlog is de voortzetting van de politiek met andere middelen. Deze middelen hoeven niet per definitie militair te zijn. Tientallen en wellicht honderden miljoenen Europeanen zullen een zeer hoge prijs betalen voor deze moderne oorlog, die uiteraard niet zo mag heten.

Wall Street Bezet

 

Wall Street wordt sinds een aantal weken bezet door de protestbeweging Occupy Wall Street. Het lijkt allemaal heel ludiek, maar de hoeveelheid demonstranten neemt snel toe. De demonstranten zijn van zeer divers pluimage en dat is tekenend.

Bijna 15% van de Amerikanen leeft onder de armoedegrens, die ligt op $ 22.000. De lagere middenklasse voelt inmiddels de volledige druk van de crisis. Hierbij houdt het niet op. Ook de hogere middenklasse houdt het niet droog. Ondertussen heeft de federale overheid honderden miljarden dollars gepompt in het overeind houden van het financiële wezen, dat rustig doorgaat met zeer veel geld verdienen. Zonder dat dit ook maar enige algemeen nut heeft.

Het zijn gewone en doorgaans zeer betrokken Amerikanen, die de hoop nog niet helemaal hebben verloren op een ommekeer in de houding van politiek en corporates. Aanhoudende protesten leidden begin jaren ’70 van de vorige eeuw immers ook tot beëindiging van de Vietnamoorlog.

We zullen het zien. We leven al een decennium in samenlevingen die minder moeite hebben met het afzwakken van burgerrechten, de inzet van politioneel geweld en voortgaande fiscale en juridische knechting. Leiderschap wordt verward met bestuurlijke en bureaucratische verzwaring.  De geschiedenis heeft herhaaldelijk laten zien dat deze verschijnselen optreden bij afnemende legitimiteit. In zo’n omgeving is het lastig exuberante bestuurders in te tomen – zij schragen immers de structuur die nodig is om het gepeupel onder de knoet te houden.

Grote financiële instellingen hoeven niet meer moeilijk te doen om op grote schaal klanten te misleiden. Simply be too big to fail and you’ll find yourself tapping freely into  your country’s taxable wealth.

The Crisis to end all Crises

In de twee decennia voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog veranderden de geopolitieke, economische en maatschappelijke verhoudingen ingrijpend. Een proces dat zich al langer en geleidelijker  in Groot Brittannië voltrok, vond in sneltreinvaart plaats in Duitsland en de VS en meer regionaal in Oostenrijk-Hongarije en Frankrijk: de trek van de plattelandsbevolking naar de steden. Voorheen pastorale samenlevingen werden geconfronteerd met de middelpuntvliedende kracht van de industrialisatie. Het leidde tot enorme migratiestromen binnen één generatie, zoals bijvoorbeeld de toestroom van Polen naar het Ruhrgebied. De bevolkingsgroei was fenomenaal, vooral omdat de gemiddelde levensverwachting toenam en de geboortesterfte snel daalde.

De hieruit voortvloeiende onzekerheden en spanningen (de vaders konden hun zonen niet meer tot voorbeeld zijn) moesten in banen worden geleid. De invloed van de religie begon af te nemen en meer anonieme verbonden waren in opkomst, zoals landelijke politieke partijen en vakbonden. Nieuwe organisatievormen dus. Het bedrijfsleven werd gekenmerkt door concentratie. Het was de periode van de vorming van zeer grote industriële ondernemingen en kartels. Overheden die historisch altijd relatief zwak waren geweest, zagen kans onder de vlag van nationalisme en patriottisme flink aan kracht te winnen. Deze les werd geleerd tijdens de Franse Revolutie. Dit leek aloude diplomatieke wetmatigheden te logenstraffen; wellicht kon men solo gaan in het concert der naties als de nationale wil maar sterk genoeg was.

De Eerste Wereldoorlog was dan ook het gevolg van een volledige diplomatieke “meltdown”. Voor het eerst in de moderne geschiedenis bleek de oorlog meer dan de voortzetting van de politiek met andere middelen. De socialisten, die zich altijd hadden verzet tegen het militarisme, voegden zich allerwegen in een oogwenk achter het hogere nationale belang. De oorlog werd lang gevreesd, maar toen hij eenmaal uitbrak was er enthousiasme. Het moest er eens van komen. Een frisse, vrolijke oorlog. Reinigend ook. Het werd de “War to End all Wars”. Oorlog is nog steeds onder ons. In de geschiedenis van de mensheid zijn nog nooit zoveel mensen door krijgshandelingen omgekomen als in de laatste honderd jaar.

Gaan we honderd jaar later dezelfde weg? Aangezien de geschiedenis zich toch niet herhaalt, hoeven we niet bevreesd te zijn voor een nieuwe Grote Oorlog. Daarnaast hebben we alles in de hand en zijn we veel slimmer dan onze overgrootvaders. Wij zijn verlicht en transparant. Wij westerlingen zijn niet nationalistisch en wij hebben het einde van de geschiedenis ontdekt. En we denken zeker niet in stereotypen en generalisaties. Helaas is de rest van de wereld nog niet zover.

In onze samenlevingen telt de economie. Is er ergens een ramp, dan drukken we dat eerst uit in geld en pas daarna tellen we de slachtoffers. Volledig gevangen in cijfers en modellen die vervolgens worden uitgewerkt in scenario’s. Ze lijken op de War Games (Kriegsspiele) die voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog door de  generale staven werden geperfectioneerd. De Maakbare Samenleving is vervangen door de Maakbare Macroeconomie, waarin alles samenkomt. De generale staven en politici voorzagen destijds niet de vernietigende werking van de moderne techniek. Daarnaast werd destijds gedacht dat het beslag op hulpbronnen zo groot zou zijn, dat een oorlog niet langer dan een half tot een heel jaar kon duren. En aldus werd gepland.

In onze tijd vindt ruim 70% van de financiële handel plaats zonder tussenkomst van de mens en dit percentage stijgt. De handel vindt in duizendsten van millisecondes plaats door supercomputers. De algoritmes waarop de computers handelen, zijn inmiddels zelflerend. Dit verklaart de soms zeer vreemde schommelingen. Economen en politici verkeren echter in de veronderstelling dat wij leven in een wereld waarin de financiële handel nog steeds wordt bepaald door mensen van vlees en bloed. Het wekken van vertrouwen doet er dus niet toe. Vertrouwen is emotie en een algoritme kent geen emoties.

De financiële markten zijn dus niet te sturen en te beïnvloeden. De emotie moet dus ergens anders naar toe; naar plekken waar wel mensen zitten. Diplomatie en politiek hebben geen nieuw antwoord op de spanningen die ontstaan. Alle inspanningen, hoe moeilijk ook,  zouden moeten gericht op de ontmanteling van de financiële wapenwedloop. We hebben het al moeilijk met de strijd tegen gewapende groepen zonder land, maar hoe ontwapen je de financiële markten? Geen tijd voor reflectie echter, de tijd voor handelen is daar.

Tijd dus voor een frisse, vrolijke crisis. Een goede crisis moet immer nooit worden verspild. Geen politieke meningsverschillen meer: we killen het monster van de staatsschuld! Een einde aan alle verspilling. Weg met alle misbruikers. Reinigend. Een keer goed slikken, verliezen nemen en na een jaar is de pijn geleden. En dat alles op eigen kracht.

The Crisis to End all Crises.

Collateral damage

Finland heeft voor zijn aandeel in het steunpakket voor Griekenland harde zekerheden (Engels: collateral) bedongen. Dit was al langer bekend, maar het is in Nederland nu een topic van belang geworden.

Zekerheden zijn immaterieel of materieel. Zo wordt bij een hypothecaire financiering door de geldnemer een hypotheek op een registergoed verstrekt. Worden de verplichtingen uit hoofde van de overeenkomst niet nagekomen, dan kan de hypotheeknemer (de geldverstrekker) overgaan tot uitwinning van de zekerheid.Hier is dus sprake van een materiële zekerheid.

Immateriële zekerheden zijn doorgaans beloften, toezeggingen of afspraken (Engels: pledges, covenants). Binnen de Europese Unie betreft wordt voor het steunpakket vooral aan dit type immateriële zekerheden gedacht. Finland vindt dit onvoldoende. Van de Noorse landen neemt het als enige deel aan de euro. Zweden en Denemarken hebben hun eigen munt en zij hoeven dus geen bijdrage te leveren aan het steunpakket voor Griekenland.

De Noorse landen hebben relatief weinig belangen in Zuid-Europa. Hun economie draait goed, hun bankwezen is gezond en de staatsfinanciën zijn op orde. De Noorse oriëntatie op Europa strekt zich uit tot aan de Alpen en is vooral gericht op stabiliteit in het Balticum en de Noord-Europese laagvlakte. Het is daarom niet vreemd, dat Finland harde zekerheden eist. Het land wordt nauwelijks geraakt door de Griekse crisis en zal ook nauwelijks profiteren van een Grieks herstel. Er is dus slechts een neerwaarts risico. Vanuit Europees perspectief hebben de Finnen zich tot nog toe aanmerkelijk meer solidair opgesteld dan de Zweden of Denen, maar de grens is voor hun nu wel bereikt.

Covenants en pledges veronderstellen een basis van vertrouwen. De huidige crisis komt vooral voort uit een gebrek aan vertrouwen. Een voortwoekerend proces gebaseerd op angst dat begon op 11 september 2001. Waar geen vertrouwen is krijgen regels, protocollen, sancties, controle, manipulatie en centralisering de overhand. Tegenstellingen worden uitvergroot en vijandbeelden gecreëerd. De kosten hiervan zijn enorm en het geheel leidt tot collateral damage (nevenschade) van ongekende omvang.

Het woord collateral vindt zijn oorsprong in het latijn en is samengesteld uit com (samen) en lateralis (van de zijde). Men zou kunnen zeggen: in Europa bevindt men zich nu samen aan de zijlijn.