Albert Ballin en het einde van een droom

Op 9 november 1918 werd in Berlijn de republiek uitgeroepen en het keizerrijk ten grave gedragen. Een paar honderd kilometer verderop pleegde tegelijkertijd Albert Ballin in Hamburg zelfmoord. Hij had de Hapag, de grootste rederij tot dan toe, geleid. Nu hadden revolutionairen zijn kantoor in Hamburg bezet. De aanstaande wapenstilstand zou niet alleen leiden tot het verlies van de Duitse oorlogsvloot en koloniën, maar ook van de Duitse handelsvloot, na de Britse de grootste ter wereld.

In de late middeleeuwen was er het zeer succesvolle, maar decentrale, Hanzeverbond. Met het verval van de Hanze konden de Duitse handelaars geen steun verwerven van een machtige centrale overheid, zoals vanaf de zestiende eeuw het geval was bij de kooplui en ontdekkingsreizigers in Engeland, Frankrijk, Spanje en de Republiek.  De Dertigjarige Oorlog (1618-1648), tot de Tweede Wereldoorlog het grootste Duitse trauma, vernietigde elke mogelijkheid tot centrale eenheid en overzeese ambities. In de 18de eeuw werd de koning van Hannover tevens koning van Engeland. De personele unie vergemakkelijkte na de Napoleontische oorlogen de heroriëntatie van de Duitse Noordzeestaatjes en -steden op overzeese activiteiten. In de eerste helft van de 19de eeuw werden handelsfirma’s als Woermann en Vietor groot met plantages en mijnbouw en rond 1860 was de Noord-Duitse zeehandel vanuit Hamburg en Bremen goed gevestigd in Afrika, het Verre Oosten, Zuid-Amerika en de Stille Oceaan. Toen het Duitse keizerrijk in 1871 werd gesticht, had dus al gevestigde en uitgebreide handelsbelangen wereldwijd. Tegelijkertijd kwam de vrijhandel onder druk te staan. De Duitse koophandel en de snel opkomende industrie eiste derhalve een actieve rol van de Duitse rijksregering voor de bescherming van overzeese bezittingen, belangen en aanvoer van grondstoffen.

Des keizers reder
In deze dynamische tijd groeide Albert Ballin, geboren in 1857 in een joods gezin te Hamburg, op. Zijn vader bemiddelde bij de emigratie en het zeetransport van emigranten naar voornamelijk de VS. Met de komst van de stoomschepen konden steeds grotere aantallen emigranten zekerder en sneller worden vervoerd, terwijl de vraag na 1880 snel steeg als gevolg van de explosieve groei van de industrialisatie in de VS. In 1888, hetzelfde jaar dat de nog jonge Wilhelm II keizer werd, volgde de benoeming van de eveneens jonge Albert Ballin in de hoofddirectie van de Hapag. In 1899 werd hij algemeen directeur. Rond deze tijd maakten keizer en reder ook kennis en werd Ballin “des keizers reder”. Albert Ballin leek een droom te leven. Dat was ook wel nodig, want de workaholic sliep zeer weinig.

“Die Welt ist mein Feld”
De laatste 20 jaren voor de Eerste Wereldoorlog waren die van het zogeheten “hoge imperialisme”. Laatkomers zoals de VS en Duitsland vochten zich in de wereldmarkt in. De gevestigde mogendheden schermden zich af. Zette de VS in op massaproductie, zo zette Duitsland in op kwaliteit. En in tegenstelling tot de VS ontwikkelde Duitsland ook een eigen handelsvloot. “Die Welt ist mein Feld”, was de slogan van Ballin – met ongetwijfeld een knipoog naar Shakespeare. Ballin was ook degene die het cruise concept ontwikkelde: rondvaarten in de winter in de Caraïben en de Middellandse Zee. Ook Zeppelintochten werden aangeboden. De Duitse vlag was wereldwijd zichtbaar, de toekomst lag op het water.

SS Vaterland, 1914,  54.000 BRT. vanaf juli 1917 SS Leviathan

Reguliere diensten vonden plaats van en naar Afrika, het Verre Oosten en natuurlijk de VS. Een derde van het scheepstonnage dat rond 1910 het Suezkanaal passeerde voer onder Duitse vlag. Van de grote mogendheden hadden alleen Groot Brittannië en Duitsland een groter scheepshandelstonnage dan oorlogstonnage. De Duitse oorlogsvloot was in dat opzicht dus bepaald geen “luxe vloot”; er viel daadwerkelijk wat te beschermen. De grootste passagiersschepen in 1913 waren Duits. Van de ongeveer 1 miljoen emigranten die jaarlijks naar de VS vertrokken, reisden zo’n 40% vanuit Hamburg en Bremen. Hieronder waren sinds 1895 nauwelijks nog Duitsers. Het waren vooral mensen uit Oost-Europa die via deze steden emigreerden. Italianen vertrokken vanuit Napels en Ieren en Britten vanuit Liverpool.

De oorlog
Toen Engeland op 4 augustus 1914 de oorlog verklaarde aan Duitsland, waren de meeste Duitse schepen al neutrale havens binnengelopen. In de jaren daarvoor had Duitsland een bijna wereldomspannend draadloos radiografisch netwerk aangelegd en via dat netwerk werden de schepen op tijd gewaarschuwd. De wereldhandel kwam tot stilstand. De Duitse rederijen moesten uiteraard havengelden betalen en kosten maken voor deze opgelegde schepen. De Britten stonden niet toe dat derde (neutrale) landen de schepen zouden kopen, zodat de enige manier om de Duitse schepen te verwerven bestond uit het verklaren van de oorlog aan Duitsland om vervolgens de schepen te confisqueren. Nadat de VS de oorlog aan Duitsland hadden verklaard, gingen veel andere landen hier dus ook toe over. Scheepsruimte was in 1918 een extreem schaars artikel.

Woelige baren                                                                                                                                        Voor Albert Ballin draaide de oorlog uit een ramp. In het begin had hij, zoals zovelen, gehoopt op een korte oorlog. Hij kon geen schepen verkopen en er moesten enorme kosten worden gemaakt. De Hapag kon het hoofd niet boven water houden.  In 1917 werd duidelijk, dat Groot-Brittannië en Frankrijk ook na een wapenstilstand de economische oorlog zouden blijven voortzetten. Duitse schepen zouden dus lange tijd van de zeeën worden geweerd. Ironisch genoeg vervoerden Ballins reuzenschepen nu in één tocht complete divisies van New York naar Le Havre. Aan boord waren  Amerikaanse soldaten die zonen of kleinzonen van Duitse immigranten waren. Op 5 september 1918 vond het laatste gesprek tussen Ballin en de keizer plaats. Ballin zag de militaire situatie zeer somber in en drong aan op een onmiddellijke opening naar de Amerikaanse president Wilson. Het leidde tot een breuk tussen keizer en reder.

Matrozen en zeelui, de trots van Hamburg en het keizerrijk, hadden al jaren geen werk meer. Zij leden honger en velen stierven aan het front of in de duikboten. Het kapitaal, waar Ballin toch ook een exponent van was, had afgedaan. De wereld was klein geworden. De revolutie sloegen reder en keizer uit het veld.