Scheefheid

Het vlakke Nederland wordt geteisterd door scheefheid. Het bevindt zich op het hellende vlak. Het woord scheef heeft een negatieve connotatie en het betekent “schuin” of “fout”. Iets kan in ons land al snel scheve ogen geven.

Sinds een aantal jaren bestaat het geheime genootschap van de scheefwoners. Hoewel we zouden denken, dat de leden wellicht een methode hebben ontdekt om de zwaartekracht te buigen, blijkt er toch iets anders aan de hand te zijn. Het betreft hier namelijk mensen die voor hun woning een huur betalen die niet passend is bij hun inkomen. Het probleem schijnt vooral prangend te zijn bij degenen die veel verdienen en weinig huur betalen. En dat geeft scheve ogen.

Zijn het profiteurs, of erger nog: fraudeurs? In het geheel niet. In het merendeel van de gevallen betreft het mensen die keurig aan de regels voldeden op het moment dat zij de woning betrokken. Niet zelden betreft het mensen die al lange tijd in hetzelfde pand bewonen. Het is een gevolg van het volkhuisvestelijke arrangement in onze maatschappij.  

Kijken we wat verder naar andere arrangementen in onze maatschappij, dan zien we een op het oog schots en scheef landschap. Er is sprake van scheefheid in de pensioenopbouw (scheefpensioenen). Er is sprake van scheefheid in de loongebouwen en arbeidsvoorwaarden (scheeflonen). Er is sprake van scheefheid in de vermogensvorming, vooral met betrekking tot de eigen woning (scheefwaarde). Ook de belastingen zijn scheef verdeeld (scheeftax).  Daarnaast betaalt de staat een zeer lage rente over de staatsschuld, terwijl spaarders en beleggers nauwelijks nog rendement maken (scheefrendement). Banken en verzekeraars worden massief gesteund, terwijl bedrijven en particulieren aan hun lot worden overgelaten (scheefsteun).  

Het mag niet verbazen, dat het geheel aan scheefheden onderwerp is van politieke en maatschappelijke aandacht, zeker nu de overheid moet bezuinigen. Nu het instrument van de scheve ogen wordt ingezet om beslissingen te forceren, moeten we vrezen voor het zicht op de samenhang (scheefzicht).

Alle arrangementen in onze samenleving bestaan bij de gratie van intergenerationele solidariteit. Dit wil dus zeggen, dat de generaties solidair zijn met elkaar. Dit maakt het mogelijk om op basis van vertrouwen tegen relatief lage transactiekosten welvaart verhogende arrangementen op te tuigen. Het veroorzaakt tevens inherente scheefheid. Algemene uitgangspunten hoeven dan niet tot achter de komma te worden berekend of met inschakeling van een loodzware bureaucratie te worden bewaakt.

De intergenerationele solidariteit heeft kunnen werken van 1950 tot 1980. Dit was het gevolg van de sterke autonome bevolkingsgroei, de krachtenbundeling als gevolg van de wederopbouw en een omvangrijk verenigingsleven. Kinderen genoten gratis onderwijs, gingen daarna werken tegen niet al te hoge aanvangslonen en huurden een volkswoning. Uit deze lonen vonden collectieve besparingen plaats (vooral pensioenpremies) en de loonschalen stegen met de leeftijd en de kosten van de gezinsvorming mee. Een dergelijk model werkt goed in een redelijk homogene en gesloten maatschappij: relatief weinig dynamiek, veel zekerheid en gerichtheid op de lange termijn.

Hoewel de maatschappelijke verhoudingen in 1980 al meer dan een decennium grondig aan het veranderen waren, werd het naoorlogse model grotendeels in stand gehouden. De dynamiek werd vergroot en de gerichtheid op de lange termijn verdween, terwijl de zekerheid in stand werd gehouden. De Nederlandse maatschappij stelde zich dus als het ware vanaf de jaren 1980 bloot aan een hoger risicoprofiel, zonder daarbij de noodzakelijke risicobuffer aan te leggen. Het hogere risicoprofiel leek zich uit te betalen, getuige de spectaculaire groei van de welvaart in de jaren 1990. Ondertussen stegen de particuliere schulden en nam het nationale bezit spectaculair af. Dit werd echter gecompenseerd door de stijging van de huizenprijzen en de waarde van particuliere beleggingen. De prijs van arbeid steeg relatief gematigd door de import van goedkope arbeid, terwijl consumptiegoederen in prijs daalden door de verplaatsing van arbeid naar en import uit lagelonenlanden.

De val van de muur zorgde voor een onverwachte toevloed van arbeidspotentieel doordat de dienstplicht kon worden afgeschaft. Tegelijkertijd kon de overheid het vredesdividend incasseren door flink op defensie te bezuinigen.

En toen kwam in 2001 de grote ommekeer, die nog een paar jaar kon worden verhuld door vooral de particuliere schuld nog verder te laten toenemen en alle kaarten te zetten op de monsterachtig grote financiële sector in Nederland. Met een ongekend hoog risicoprofiel denderde het land de financiële en economische crisis in.

De huidige scheefheid is dus een gevolg van het volledig achterwege blijven van een herziening van het sociale contract, dat al begin jaren ’90 plaats had moeten en kunnen vinden. Inderdaad, het moment dat de Scandinavische landen met brede bevolkingssteun hun grote hervormingen doorvoerden. Het is niet voor niets, dat euroland Finland aanmerkelijk minder kwetsbaar is. In plaats daarvan gaven wij het Consultancybureau Handig & Slim twee decennia lang vrij baan.

Terugkijkend past ons vooral bescheidenheid en voorzichtigheid. Voorspellingen voor de jaren 2030 of 2040 zijn zeer betrekkelijk en met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid onjuist; het voorspellen van de economische groei voor de tweede helft van dit jaar blijkt al een lastige zaak. We hebben misschien een open economie, maar een inmiddels angstige en gesloten cultuur die in toenemende mate wordt geïnfecteerd door dwang en drang.

Op het scheve land staat een kaartenhuis. Er zijn weinig scheve blikken voor nodig om het te doen instorten.